Ciało jako obiekt operacji artystycznej - Jakub Ciężki
TEMATYKA I SYMBOLIKA

Sztuka tatuażu plemiennego Borneo

Borneo [1] jest jednym z nielicznych już miejsc na Ziemi, gdzie po dziś dzień praktykowana jest sztuka tradycyjnego plemiennego tatuażu. Wynika to z faktu, że większość z mieszkańców wyspy miała ograniczony kontakt z przybyszami z Zachodu. Badania archeologiczne wskazują, że przodkowie niektórych współcześnie żyjących plemion borneańskich zamieszkiwali te obszary już 50000 lat temu. Ich tryb życia nie zmienił się od tysięcy lat: można powiedzieć, że zachowali sposób funkcjonowania charakterystyczny dla epoki kamiennej: polowali, łowili ryby i uprawiali ryż dokładnie w taki sam sposób, jak robili to ich przodkowie. [2] Liczne plemiona, zamieszkujące wyspę, zwane są ogólnie Dayakami, jednak ta wspólna nazwa nie oznacza jednolitości kulturowej Borneo.

---

Spis tresci: Tatuaż jako zjawisko, Historia tatuażu, Tematyka i symbolika, Społeczna percepcja tatuażu w Polsce, Wobec Sztuki, Bibliografia

---

Zainteresowanie antropologów i etnografów tą wyspą rozpoczęło się w początkach XX wieku Bogaty materiał faktograficzny, zebrany podczas holenderskich i brytyjskich wypraw na Borneo, zawiera liczne opisy praktyk tatuatorskich, które, jak wierzono, były uświęconą aktywnością związaną z oddawaniem czci duchom.

Motywy wykonywane na ciałach mieszkańców Borneo związane są przede wszystkim z wyobrażeniami zwierząt i roślin zamieszkujących dżunglę. Wierzono, że kombinacje tych motywów są swego rodzaju tarczami ochronnymi przed złymi duchami oraz wrogimi wojownikami. Wyobrażenia roślinne, symbolizujące moce i zależności duchowe, przenikały każdy aspekt życia Dayaków. Sztuka tatuażu plemion zamieszkujących wyspę Borneo jest więc specyficzną mieszanką wizerunków ludzi, zwierząt i roślin, będącą odzwierciedleniem ich wierzeń. [3] (fot.4)

Tradycyjny tatuaż z wysp Samoa

Polinezyjska wyspa Samoa [4] jest ostatnią w archipelagu, gdzie starożytna technika tatuażu stosowana jest także współcześnie. W kulturze samoańskiej obecne są dwie oddzielne, zarezerwowane tylko dla mężczyzn lub tylko dla kobiet, tradycje wykonywania tatuażu. Męska jej odmiana nosi nazwę pe’a (latający lis) i wykonywana jest w okresie wchodzenia w dojrzałość płciową. Tatuaż taki pokrywa całe ciało od kolan do nadgarstków. Każdy tatuaż jest unikatowy, jednak pewne jego elementy powtarzają się. Bardzo duża waga przykładana jest do kolejności wykonywania rysunku: najpierw nakłuwa się okolice lędźwiowe, ponieważ właśnie tam spotykają się mityczne samoańskie postaci Taema i Tilafaiga, kończy się zaś w okolicach pępka. Rysunek wokół pępka ma ogromne znaczenie, gdyż bez niego tatuaż uważa się za niekompletny, a osoba, która nie dotrwała do końca rytuału nosi na sobie brzemię wstydu. [5] Ceremonia nanoszenia tatuażu, ze względu na dużą czasochłonność a także znaczną część powierzchni ciała, jaką zajmuje rysunek, trwa często wiele tygodni i jest niezwykle bolesna. Stanowiła niegdyś niezbędny krok na drodze do osiągnięcia tytułu matai, co oznaczało wejście w dorosłe, męskie życie. Rytualizacja procedury, obok ściśle przestrzeganej kolejności nanoszenia wzorów, obejmowała specjalne piosenki, które śpiewały kobiety przechodzącym przez nią mężczyznom. [6]

Kobieca odmiana tatuażu (malu) również wykonywana była w momencie osiągnięcia dojrzałości płciowej. Noszenie tatuażu oznaczało, że kobieta przygotowana jest do samodzielnego życia, dorosłości oraz służby własnej społeczności. Procedura wykonywania rysunków na ciele nie była tak zrytualizowana jak u mężczyzn: większość elementów miała znaczenie czysto dekoracyjne, nie istniały żadne wytyczne odnośnie kolejności ich wykonywania. Stałym elementem był ornament w kształcie diamentu na tylnej stronie kolana. [7]

Motywy nanoszone na skórę mieszkańców Samoa to silnie zgeometryzowane tematy roślinne, z dużą ilością linii prostych, biegnących przez znaczne partie ciała. Stosowany barwnik był wyłącznie koloru czarnego.

Dla Samoańczyków tatuaż jest po dziś dzień wyrazem szacunku wobec obecnych w nich boskich właściwości. [8] (fot.5)

Wybrane wyspy Archipelagu Polinezyjskiego

Tatuaże na Hawajach odzwierciedlają motywy obserwowalne w naturze, takie jak zęby rekina czy kości węgorza. Każdy z wzorów jednak ma również inne, bardziej osobiste i indywidualne znaczenia. [9]

Nowozelandzcy Maorysi stworzyli swoistą, charakterystyczną formę tatuażu, zwaną Ta moko. Ta specyficzna dekoracja twarzy składa się z linii, wzorów i figur, podkreślających kształty oczu, nosa lub ust. [10] Elegancko wytatuowana twarz, jak pisze S. G. Gilbert, była wielkim powodem do dumy dla maoryskiego wojownika, ponieważ czyniła go zawziętym w boju a także atrakcyjnym dla kobiet. [11] Ta moko stanowiło jakby historię życia osoby wypisaną na jego twarzy i świadczyło o zasługach oraz statusie społecznym posiadającej go jednostki. [12] (fot.6)

Na Fidżi tradycyjnie tylko kobiety nosiły tatuaże. Były to proste, geometryczne wzory tuż powyżej linii włosów łonowych. [13]

Ameryka Południowa

Uważa się, że tatuaże w Ameryce Południowej są obecne od co najmniej XII wieku. Ze względu na ból towarzyszący zabiegowi, w kulturze Majów i innych ludów zamieszkujących niegdyś ten kontynent noszenie tatuażu było oznaką odwagi i męstwa. Z drugiej strony karano nim przestępców, np. za kradzież.

Udokumentowane w początkach XVII wieku przykłady zdobienia ciała przez rdzenne ludy Ameryki Południowej obejmowały tatuaże o charakterze religijnym, magicznym oraz inicjacyjnym. Indianie południowoamerykańscy oznaczali swe ciała symbolami duchów, ponieważ wierzyli, że umierający potrzebują przewodników, którzy doprowadzą ich do pośmiertnego szczęścia i bezpieczeństwa. Tatuowano również wojowników, w zależności od ich osiągnięć i rangi, oraz zwykłych członków społeczności, jako znak ich umiejętności i przydatności społecznej. Wierzono również w funkcję terapeutyczną niektórych form tatuażu, np. ornament wokół nadgarstka i palców miał odstraszać choroby. Innym celem tatuażu było odróżnienie od siebie członków poszczególnych plemion i klanów.

Motywy, które pojawiały się na ciele rdzennych mieszkańców Ameryki Południowej, to liczne bóstwa i demony, również w postaci zwierząt, takich jak: ropuchy, żółwie, węże czy aligatory. [14]

Ameryka Północna

Nieopisane znaczenie przykładali do tatuażu Indianie z Ameryki Północnej. "Niczym mundury wojskowe z dystynkcjami, odznaczeniami i barwą, noszone przez Indian malunki zawierały informacje o pozycji społecznej właściciela, jego męstwie, zasługach i innych przymiotach. Czerwień symbolizowała wojnę, błękit zaś przegraną (np. w plemieniu Cheerokee). Indianie wierzyli, że liczne zjawiska naturalne, takie jak burza czy tęcza, są sygnałami pochodzącymi od bogów i starali się ochronić przed ich gniewem, przekształcając się przy pomocy farby i licznych rekwizytów w inne istoty - bizony lub niedźwiedzie." [15]

Tatuaże indiańskie były przedstawieniami zwierzęcymi, roślinnymi, ludzkimi oraz wzorami geometrycznymi, zróżnicowanymi ze względu na przynależność plemienną.

Celtowie

Tatuaże o motywach celtyckich do dziś cieszą się wielkim zainteresowaniem i powodzeniem wśród klientów salonów tatuażu, ze względu na swoją dekoracyjność i prostotę.

Sztuka celtycka znana jest z mnogości przeplatających się wzorów, składających się na swego rodzaju niezwykle złożone i wypracowane plecionki, form spiralnych, zwierzęcych, bardzo często kolorystycznie zróżnicowanych.

Węzły celtyckie pełne są pętli, o niemożliwym do odnalezienia początku ani końcu. Podobnie jest z wzorami przeplatających się zwierząt, z tą jednak różnicą, że zwieńczeniami splotów są głowy, łapy bądź ogony przedstawianej fauny.

Znaczenie celtyckich węzłów przeciwstawia się jakiejkolwiek dosłowności i należy go szukać na o wiele głębszych poziomach: przeplatające się węzły symbolizują nieustające krzyżowanie się tego, co duchowe z materialnymi aspektami życia, zaś nigdy niekończące się sploty oznaczają ciągłość i trwałość kontinuum życia, miłości i wiary. Tradycyjne celtyckie tatuaże to: Trzy Sfery (Three Realms; niebo, morze i ziemia), Głowa (The Head), Drzewo (The Tree), Spirala (The Spiral), Krąg (The Circle), Złote Koło Życia (The Golden Wheel of Life), Mandale, Sploty i wiele, wiele innych. [16] (fot.7)

Współczesny tatuaż euroamerykański

Historia i rozwój tatuażu w krajach Europy oraz Stanach Zjednoczonych opisana została w poprzednich rozdziałach niniejszej pracy (zob. Historia tatuażu). Symbolika i tematyka tatuażu praktykowanego w naszej strefie kulturowej w bardzo wielu wypadkach związana jest z tradycyjnymi formami sztuki zdobienia ciała, wywodzącymi się z krajów Afryki, Dalekiego Wschodu, Oceanii, Ameryki Południowej, a także Europy (Celtowie).

Rosnący w XX wieku wpływ środków masowego przekazu na życie przeciętnych obywateli Europy i USA powoduje, że w krajach tych ustala się coraz sztywniejszy, a zarazem liczniejszy kanon najchętniej wykonywanych motywów o różnorakich korzeniach kulturowych. A. Jelski mówi nawet o "homogenizacji ikonografii w tatuażu (...) czyli (...) bezpośrednim zestawieniu obok siebie wzorów o różnym charakterze i poziomie estetycznym oraz pochodzeniu kulturowym. W taki oto sposób dochodzi do procesów konwencjonalizacji i schematyzacji, których efektem jest wyłonienie się szerokiego nurtu, zwanego >międzynarodowym stylem ludowym< w tatuażu, z którego zasobów wzornictwa korzystają tatuatorzy na całym świecie, preferując w danym okresie takie lub inne motywy, w zależności od potrzeb związanych z panującą modą lub innymi zjawiskami społecznymi." [17]

Oprócz przetwarzania i łączenia egzotycznych lub tradycyjnych motywów, począwszy od lat 70-tych XX wieku niezwykle popularne jest wykorzystywanie tematyki zapożyczonej z rodzimej kultury popularnej: komiksów, filmów animowanych, kultury pop, ruchu punk i innych (np. straightedge [18] ), kopiowanie okładek książek i obwolut płyt. [19]

Istotnym elementem współczesnego tatuażu euroamerykańskiego jest kształt: istotna bowiem jest jak największa odrębność formy i treści od dotychczasowych dokonań tatuatorskich, zrywanie z istniejącymi tradycjami. Tatuowanie obecnie na ogół nie ma nic wspólnego z rytuałem czy manifestacją dojrzałości. [20]

Główną wartością dzisiejszego tatuażu są jego walory estetyczne, zaś możliwości techniczne pozwalają na osiąganie coraz bardziej skomplikowanych, złożonych efektów. Zastosowanie techniki cieniowania, w zasadzie niemożliwe w tatuażu plemiennym, wprowadzanie różnorodnych faktur, manipulowanie światłocieniem stanowią dziś nierozerwalne elementy sztuki tatuatorskiej. [21]

Zmianie uległa również rola i pozycja tatuatora: nie podlega on już obowiązkowi wiernego kopiowania tradycyjnych wzorów, ma wolność i swobodę korzystania z dostępnych motywów, niezależnie od ich kulturowego pochodzenia czy znaczenia. Konsekwencją takiej dowolności bywa często "tatuażowy chaos" na ciele jednej, poddawanej zabiegom w różnych miejscach i u różnych "mistrzów", osobie. [22]

Należy również wspomnieć o szerokim zastosowaniu w dzisiejszych salonach tatuażu tzw. szablonów, czyli zbiorów gotowych do naniesienia wzorów. "Motywy wchodzące w skład takiego zbioru to najczęściej skonwencjonalizowane, o charakterze standardowym wzory." [23] Szablony, mimo tego, że stanowią znaczne ułatwienie nie tylko dla tatuatorów lecz również dla niezdecydowanych konsumentów, w znaczny sposób depersonalizują charakter osobistej wypowiedzi, jaką w założeniu jest tatuaż. (fot.8,9,10,11)

Tatuaż więzienny

Niechlubna reputacja tatuażu, która w znacznym stopniu pokutuje jeszcze w społeczeństwie tak polskim, jak i wielu innych krajów Europy, związana jest niewątpliwie z faktem kojarzenia tej formy zdobienia ciała z praktykami o charakterze kryminalnym.

Niełatwo precyzyjnie określić, jak dawno środowiska przestępcze i tatuaż złączyły się ze sobą w trudno rozróżnialną dla przeciętnych obywateli całość. Jak pisze A. Jelski, "nie można wykluczyć takiej ewentualności, iż [w stuleciach poprzedzających XIX wiek] tatuaż przestępczy utożsamiano ze znakami cielesnymi powstałymi wskutek piętnowania za pomocą zabiegu tatuowania". [24] Historia europejskiego tatuażu przestępczego jest bardzo słabo udokumentowana i w znacznym stopniu owiana tajemnicą. Istnieje szereg hipotez, dopatrujących się popularyzacji tatuażu "środowiskowego" w okresie wypraw morskich J. Cooka - przede wszystkim w miejscowościach portowych i ośrodkach miejskich, skupiających licznych przedstawicieli tzw. marginesu społecznego.

W połowie XIX wieku nasiliły się w społeczeństwach europejskich postawy dyskredytujące tatuaż jako przejaw "kryminogennego" charakteru osoby go noszącej. Orędownikiem tego typu tez był włoski kryminolog, antropolog i psychiatra C. Lombroso, który wiązał tatuaż z pewnymi predyspozycjami osobowościowymi, takimi jak "moralne upośledzenie" czy "skłonności przestępcze". [25] Wpływ tego typu poglądów na ugruntowanie negatywnych skojarzeń społecznych związanych z tatuażem był ogromny; znalazły one również licznych kontynuatorów.

Niezależnie od negatywnych konotacji całości zjawiska tatuażu, bezspornym wydaje się być fakt, że środowiska przestępcze i więzienne nie tylko dawniej, lecz również współcześnie chętnie sięgają po tę formę zdobienia ciała. Najczęściej spotykanymi przyczynami wykonywania tatuażu u osób związanych z grupami kryminalnymi są:

- chęć imponowania najbliższemu otoczeniu, zarówno na wolności, jak i w zakładzie karnym;
- konieczność posiadania określonych znaków, stanowiących formę komunikacji oraz sposób podkreślenia przynależności do danego środowiska;
- presja związana z aktualną modą oraz otoczeniem społecznym;
- odzwierciedlenie stratyfikacji społecznej, panującej zarówno w zakładzie karnym, jak i na wolności;
- wewnętrzny bunt przeciwko przymusowemu odizolowaniu (przebywaniu w zakładzie karnym);
- potrzeba stymulacji seksualnej, zaspokajana poprzez tatuowanie motywów o charakterze erotycznym;
- potrzeba rejestrowania najważniejszych wydarzeń w życiu przestępczym i więziennym . [26]

Amerykański badacz omawianej tematyki definiuje tatuaż więzienny jako "sposób, w jaki mieszkańcy zakładów karnych próbują odzyskać własną tożsamość, którą im odebrano (...). Tatuaż więzienny jest własnością osobistą, która nie może być im odebrana przez strażników i administrację zakładów karnych". [27]

Ze względu na różnorodność symboli, wykorzystywanych w tatuażu więziennym i przestępczym, a także ich zmienność w zależności od miejsca, czasu a nawet części ciała, na jakiej zostały wykonane, pełna i wyczerpująca klasyfikacja tego rodzaju tatuaży jest praktycznie niemożliwa. Jedną z najdokładniejszych podziałów jest klasyfikacja J. S. Kobieli i K. Malinowskiego, którzy pogrupowali symbole więzienne i przestępcze w zależności od: symbole ogólne (uniwersalne, używane na wolności i w więzieniu), symbole wyrażające stosunek do woli tatuowanego (znaki dobrowolne, obowiązkowe, przymusowe), symbole uwzględniające hierarchę lub stopień wtajemniczenia, symbole uwzględniające rodzaj działalności przestępczej (oznaczające przynależność do danej szajki lub bandy, określające rodzaj wykonywanej działalności, określające zdolności i umiejętności w danej specjalizacji), symbole odbywania kary więzienia (uniwersalne, symbolizujące liczbę odbytych kar, herby lub pełne nazwy zakładów karnych, w których odbywana była kara), symbole wyrażające protest (hasła polityczne lub antypaństwowe, hasła przeciw praworządności, hasła przeciw wypadkom losowym), symbole uwzględniające sylwetkę seksualną przestępcy (uprawianych perwersji płciowych, sutenerstwa, o ogólnej treści erotycznej) oraz inne, związane z wydarzeniami z życia danego osobnika, ozdobne lub religijne. [28]

Na pozór przypadkowe rozmieszczenie motywów stanowi przejrzysty, znany zainteresowanym członkom świata przestępczego, kod, za pomocą którego są oni w stanie odczytać wiele informacji na temat wytatuowanej osoby. Oznacza to, że tatuaż więzienny i przestępczy stanowi ostatnią bodaj dzisiaj odmianę tatuażu, gdzie obowiązuję ścisłe, nienaruszalne reguły. [29] (fot.12)

Zamieszczona poniżej tabela zawiera wybrane motywy tatuażu więziennego wraz z objaśnieniami ich znaczeń. [30]

Motyw (symbol) - Znaczenie (sens)

Motyl na stopie - złodziej, który na "włamaniu" chodzi cicho

Serce na wysokości krtani - alkoholik podejmujący się każdego zadania za wódkę

Głowa kobiety z opaską na oczach - niewinnie skazany

Uśmiechnięty więzień na tle zakratowanego okna - traktuje więzienie jak własny dom

Liczba młodych pęków wykwitających obok kwiatu róży - kolejne zakażenia wstydliwą chorobą

Trupia czaszka z piszczelami na wysokości krtani - morderca

Wąż w koronie lub owinięty wokół sztyletu - dokonanie zemsty

Kropki na powiekach, tzw. śpioszki lub wąskie, zaciśnięte usta poniżej obojczyka - motywy świadczące o dyskrecji więźnia

Czaszka i napis "Przeżyłem własną śmierć" - skłonność do samookaleczania

---

[1] Borneo (Kalimantan), największa wyspa Archipelagu Malajskiego, trzecia pod względem wielkości na Ziemi po Grenlandii i Nowej Zelandii. Pod względem administracyjnym należy do trzech państw: większa część należy do Indonezji (Kalimantan), część północna wyspy do Malezji (stany Sarawag i Sabah) oraz Brunei (Wielka internetowa encyklopedia multimedialna onet.pl wiem,http://wiem.onet.pl/wiem/010447.html, 1996, data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[2] S. G. Gilbert, Tattoo History: A Source Book,Tattoos.com Ezine, http://tattoos.com/jane/steve/borneo.htm, data wejścia na stronę: 14.04.2003.

[3] L. Krutak, In the Realm of Spirits: Traditional Dayak Tattoo in Borneo, http://www.vanishingtattoo.com/borneo_tattoos_1.html.+6, data wejścia na stronę: 14.04.2003.

[4] Samoa (Samoa Islands, Wyspy Żeglarzy, Navigators' Islands): archipelag 13 wysp pochodzenia wulkanicznego, położonych w południowej części Oceanu Spokojnego, w Polinezji. Wyspy Samoa dzielą się na Samoa Amerykańskie i Samoa Zachodnie. W skład archipelagu Samoa wchodzą m.in. wyspy: Savaii, Upolu, Manono, Apolima należące do Samoa Zachodniego oraz Tutuila, grupa Manui, w tym Tau, Olosega, Swains należące do Samoa Amerykańskiego (Wielka internetowa encyklopedia multimedialna onet.pl wiem, http://wiem.onet.pl/wiem/0064ed.html, 1996, data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[5] Australian Museum Online, The Meaning of Ta Tau - Samoan Tattooing, http://www.austmus.gov.au/bodyart/tattooing/tatau.htm, 2000 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[6] Samoan Sensation, Tattoos, http://www.samoa.co.uk/tattoos.html, 1998 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[7] Australian Museum Online, The Meaning of Ta Tau - Samoan Tattooing, http://www.austmus.gov.au/bodyart/tattooing/tatau.htm, 2000 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[8] Samoan Sensation, Tattoos, http://www.samoa.co.uk/tattoos.html, 1998 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[9] T. Allen, Polynesian Flash, Tattoo Traditions, http://www.tattootraditions.alohaworld.com/tattootraditions/flash.htm, 2003 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[10] H. Neleman, Moko Maori Tattoo, http://www.ralphmag.org/BG/maori.html, data wejścia na stronę: 14.04.2003.

[11] S. G. Gilbert, Tattoo History: A Sourcebooh, Tattoos.com Ezine, http://tattoos.com/jane/steve/new_zealand.htm, data wejścia na stronę: 14.04.2003.

[12] Australian Museum Online, The Meaning of Ta moko - Maori Tattooing, http://www.austmus.gov.au/bodyart/tattooing/tamoko.htm, 2000 (data wejścia na stronę: 14.04 2003).

[13] T. Allen, Polynesian Flash, Tatoo Traditions,http://www.tattootraditions.alohaworld.com/tattootraditions/flash.htm, 2003 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[14] G. Ho, History of Tattoos Around the World: Tattoos in South America, http://www.personal.psu.edu/users/m/l/mlh249/tattoos/southamerica.html, 2001 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[15] Obrazy na ciele - historia tatuażu. Kilka tysięcy lat magicznej tradycji, Inna Strona, http://www.innastrona.pl/lifestyle_tatuaz.phtml, 2002 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[16] Celtic Tattoo History & Symbolism, Captain Bret’s Tattoo Shop Inc, http://tattoo.about.com/gi/dynamic/offsite.htm?site, 1999 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[17] A. Jelski, Tatuaż, op.cit., s. 66.

[18] Straightedge (Nowa Droga)- ruch kontestujący współczesny hedonistyczny styl życia, postulujący i wprowadzajacy we własne działanie wielu ograniczeń, takich jak niestosowanie używek itd. (M. Atkinson, The civilizing of resistance: Straightedge tattooing, Deviant Behaviour, May 2003, Vol. 24, Issue 3, s.197).

[19] A. Jelski, Tatuaż, op.cit., s. 69.

[20] A. Michnowicz, Old school - szkoła amerykańska,Studio Tatuażu Artystycznego A. Michnowicz, http://www.miki.hg.pl/szkolameryk.php, 2001 (data wejścia na stronę: 14.04.2003).

[21] A. Michnowicz, op.cit.

[22] A. Jelski, Tatuaż, op.cit., s. 23.

[23] Ibidem, s. 23.

[24] Ibidem, s. 138.

[25] A. Jelski, Tatuaż, op.cit, s. 139.

[26] Ibidem s, 140.

[27] A. Jelski, Tatuaż, op.cit, s. 140-141.

[28] Ibidem s. 141-142.

[29] Ibidem, s. 142.

[30] Ibidem, s. 143-145.

Wszystkie materialy z tej strony moga byc kopiowane TYLKO za zgoda i wiedza autora.
Z powrotem

Dodaj komentarz

Nick / Imię:

Komentarz:

Zobacz też: